In de dorpskerk waar ik ooit als jonge dominee mijn eerste kerstdiensten mocht doen had ik een veel oudere collega. Wij deelden het werk en de kerk, en dat ging allemaal heel broederlijk. Ik liet me meeslepen door al het werk dat zo’n kerk met zich mee brengt en dacht het hele dorp te kunnen kerstenen. Mijn collega deed het wat rustiger aan, was ook al wat ouder, zat wat meer aan zijn bureau en schreef daar zijn preken..
In oktober van ons eerste jaar samen meldde hij dat zijn kerstpreek al klaar lag. ‘Ach, kerst’, zei hij, ‘dat is toch elk jaar het zelfde, Hoe zal ik u ontvangen en Stille nacht, de boom en de ballen, het kind in de kribbe en dan de vragen: wat doen we met moeder en met tante Bep. Zo’n verhaal kon je ook twee maanden tevoren wel schrijven.
Het kerstverhaal mag dan elk jaar hetzelfde zijn: ‘het geschiedde in die dagen’, maar wij zijn niet elke kerst het zelfde. Zeker deze kerst en die van vorig jaar niet. Omdat de wereld met kerst elke keer weer zo heel snel zo compleet anders is.
Zitten we weer kerstnachtje te spelen eind van de middag. Als mijn collega van toen nog had geleefd had hij zijn verhaal een paar keer moeten herschrijven. Na elke persconferentie, en na elke rel in de stad.
Maar luister eens goed naar Lucas, in het kerstverhaal dat hij ons vertelt, houdt hij er rekening mee dat onze wereld steeds verandert. Gedurende zijn hele verhaal laat hij voelen dat de mensen die in dat verhaal een rol spelen een speelbal zijn van machten, krachten, instanties en gebeurtenissen. Daar moeten ze wat mee, ze kunnen niet anders.
Juist in die chaos, die door mensen of onbekende krachten wordt opgeroepen, wordt het kind geboren dat we Jezus noemen. Het wordt er niet door tegengehouden, integendeel.
Lucas’ verhaal. Hij begint met een volkstelling. Een van de ultieme middelen voor machthebbers om te weten te komen over hoeveel mensen in hun rijk zij beschikken en men name over hoeveel belastingbetalers. Volkstellingen, in het oude testament waren die al verdacht, denk maar aan koning David. Daar kreeg hij later flink spijt van.
Lucas vertelt zijn verhaal alsof het echt om geschiedenis ging. Omdat het ook echt om geschiedenis gaat! ‘Het geschiedde in die dagen dat er een bevel uit ging vanwege keizer Augustus’. We hebben vanavond voor een keer maar weer eens uit de NBG-vertaling gelezen. De nieuwere vertaling heeft dat ‘en het geschiedde’ weggelaten. Waarom ze dat doen? Geen idee. Misschien vinden ze het kerstverhaal maar een verhaal, en geen geschiedenis? Het heeft de wereld wel nieuw gekleurd! Dus: en het geschiedde!
En Lucas voegt om zijn betoog nog meer gezag te geven, behalve de naam van de keizer van Rome, nog een naam toe, Quirinius. Die was toen bevelvoerder over Syrië, zodat wij thuis met google er bij kunnen volgen of en hoe het allemaal zo is gegaan.
Die volkstelling zoals ze dat daar organiseren is wel een raar verhaal. Vreemd georganiseerd. Want in plaats dat ze een mannetje, of een heleboel mannetjes, langs de huizen sturen met formulieren en tabellen, dwingen ze de inwoners zelf op pad te gaan om zich te laten inschrijven in hun geboorteplaats. Dat wordt een chaos, iedereen zo maar onderweg sturen. Je zou nog haast dankbaar worden voor onze regering van vandaag. Die hebben ons vooral thuis willen houden.
Enfin, enige herkenning wat onze samenleving overkomt de laatste twee jaar en het verhaal van Lucas kan ons toch niet ontgaan. Als gewoon burger blijk je deel te zijn van een veel groter geheel waar je niet veel aan toe of af kunt doen. Net als in een oorlogstijd, crisistijd, we kennen die verhalen nog wel van onze ouders en grootouders, net als in welke andere crisis ook.
Je kunt wel zeggen: ik doe er niet aan mee, maar je bent deel van het geheel. En dus gelden alle regels, beperkingen, verordeningen en eventuele verboden voor ons allemaal. Zelfs onze koning en zijn echtgenote ontkomen er niet aan.
Lees nog eens verder in het verhaal van vandaag. Bij die volkstelling wordt Jozef ook betrokken, we hoorden in de Advent ook al over hem, dan vooral over zijn verloofde, Maria die het bericht kreeg van haar komende moederschap. Een ongelofelijk verhaal, zwanger te zijn van de komende Messias, de Redder van de mensheid….
’Ook Jozef trok op uit Nazareth in Galilea, samen met zijn fiancee die zwanger was.’ Met zo’n concrete figuur wordt zo’n maatregel van de overheid ook ineens duidelijk. Mensen worden getroffen in hun gewone leven en dan gaat hun leven dus ook gewoon door.
Ze gaan naar Judea, naar de stad van David die Bethlehem heet, omdat hij van David afstamt. Dat komt door de spelregels van de volkstelling. De bureaucratie van het keizerlijke apparaat dwingt mensen zich te laten registreren en dat brengt Jozef waar hij zijn moet: in het huis van David. En dat is Bethlehem.
Bijzonder is dat, dankzij dat absurde drama van die volkstelling worden Jozef en Maria geleid waar ze moeten wezen, in Bethlehem, om daar hun beloofde kind geboren te laten worden.
Iedereen die een beetje thuis is in het Bijbelse verhaal herinnert zich wel dat in Bethlehem een jochie van de schapen werd weggeplukt om koning te worden over Israël, en dat jochie heette: David. Zo komen de dingen op hun plek. Tegen wil en dank. Wie had dat gedacht. De keizer en zijn keizerlijke macht regelen het, zonder zelf enige idee te hebben van wat hij daarmee aanricht, dat de Messias geboren gaat worden in Bethlehem.
Daarom gebruikt Lucas voor de volgende zin van zijn verhaal weer het ‘ en het geschiedde’. Ook hier is die zin in de nieuwe vertaling weggelaten. ‘En het geschiedde toen ze daar waren dat de dagen vervuld waren dat zij baren zou’. Het klinkt mooi, een bevalling is toch ook niet niks! Iedere bevalling is, en dat geldt zeker voor een eerste keer, voor de moeder en de vader echt een gebeuren, een geschiedenis, alsof jouw aandeel in de wording van de mensheid gebeurt.
Er is een kind geboren. Nu horen we pas over de omstandigheden waaronder dit kind geboren wordt. De moeder wikkelt hem in doeken, legt hem in een voerbak - kribbe vond ik altijd zo mooi klinken - omdat er voor hen geen plaats was in het nachtverblijf in de stad…herberg dus.
Geen ordentelijke plek voor deze boreling, ook al is hij ook Davids zoon. Wat een gedoe zo’n bevalling ergens in een schuurtje. Mooi voor de kerstverhalen en kerstspelen, ik heb ze ook elk jaar geschreven, en het was elke keer weer een top in onze gemeenteleven. Wie mag dit jaar Maria spelen en wie Jozef… Maar je moet er toch niet aan denken. Zo gaat dat met zo’n volkstelling als het belang van de gewone man niet telt.
Oh ja, die doeken, wie een beetje bijbelkennis heeft weet dat Jezus twee keer in doeken wordt gewikkeld. Hier in dit verhaal en straks vlak rond Pasen, als hij van het kruis afgenomen wordt en in een nieuwe graf wordt gelegd. Gewikkeld in doeken.
En dan zijn er die herders. Die horen ook bij de chaotische wereld waarin dit kind zijn eerste levenslicht ziet. Mattheus kiest voor koninklijke wijzen als eerste getuigen, Lucas voor herders. Niet de meest sociale gearriveerde lieden in de samenleving. Wie wil er luisteren naar een herder? Lucas waagt het met hen. En een engel mag het hen zeggen. En alsof éen engel niet al mooi genoeg is, is er daarna ineens een heel engelenkoor. We zijn Lucas zo dankbaar voor die toevoeging. Het geeft onze kerstviering en de verbeelding van het kerstgebeuren zo veel extra.
Want, en dit tot slot, er wordt gezongen! Dat is ook typisch voor Lucas. Eerst zong Maria al en later ook Zacharias. Nu de engelen, en hun lied is de basis voor het gloria in excelsis in onze liturgie. En straks komen Simeon en Anna in de tempel ook nog met hun lied.
Tot slot nog dit: de betekenis van het kerskind horen we in liederen. Niet in een dogmatische samenvatting van wat hij voor ons komt doen. Het zijn zo maar wat woorden, met een respons in die van psalmen en profeten, en op toon gezet door hemelse muzikanten. In een lied kun je de dingen onder woorden brengen die je in gewone gesproken taal niet door je keel kunt krijgen. Het lied tilt je op tot geloof. Dat doen wij dus, samen met Maria, met Zacharias en met de engelen in de kerstnacht en wij in de kerstmiddag. Vrede op aarde bij mensen van het welbehagen. Vrede voor ons zelf, in een wereld die gaandeweg onherkenbaar is geworden. De God van Israël laat die wereld niet uit zijn handen vallen, hij zoekt hem op, in zijn eigenste mensenkind, Jezus.
In de Naam van de Vader, van de Zoon en van de Heilige Geest,
Amen